Δείτε εδώ το video και παρακάτω την απομαγνητοφωνημένη παρέμβαση στη συζήτηση με θέμα “Η πανδημία και οι αντοχές της ελληνικής οικονομίας – Η επόμενη ημέρα” που διοργάνωσε ο Κύκλος Ιδεών.
“Στην επανεκκίνηση, η κεφαλαιοποίηση του brand «Ελλάδα» θα είναι πάρα πολύ σημαντική και για την οικονομία μας και για τον τουρισμό μας”
Α΄τοποθέτηση
Μετά από αρκετή σκέψη και μέσα σε αυτό το κύμα απαισιοδοξίας και φόβου που μας έχει κατακλύσει όλο αυτό το διάστημα, πήρα μία απόφαση να ξεκινήσω την τοποθέτησή μου και να ολοκληρώσω στο τέλος αυτής της συζήτησης με μία αισιόδοξη ματιά και ένα αισιόδοξο σχόλιο.
Για πολλά χρόνια, από το 2010 έως το 2018, η χώρα μας χρησιμοποιήθηκε σαν ένα αρνητικό παράδειγμα παγκοσμίως. Σαν ένα παράδειγμα χώρας που δεν μπόρεσε για δεκαετίες να διαχειριστεί τα δημοσιονομικά της. Μιας χώρας που ήταν ένα αρνητικό παράδειγμα χώρας, όπως αναπτύσσεται ο δυτικός κόσμος. Βλέπουμε όμως σε αυτή την πάρα πολύ κακή συγκυρία, να έχει κάτι δραματικά αλλάξει. Βλέπουμε ότι με πάρα πολύ πετυχημένους χειρισμούς της κυβέρνησης, αλλά και με τη συνεργασία του μεγαλύτερου μέρους του κόσμου, η διαχείριση της κρίσης να έχει κάνει πλέον τη χώρα μας να χρησιμοποιείται σαν ένα διεθνές παράδειγμα καλής πρακτικής αντιμετώπισης αυτού του πρωτοφανούς υγειονομικού ζητήματος. Και αυτό θεωρώ, μιλώντας τώρα από την πλευρά του τουρισμού, ότι ενισχύει τόσο πολύ το brand της χώρας μας διεθνώς, που όταν έρθει η στιγμή να επανεκκινήσει η οικονομία και δοθούν οι συνθήκες και οι προϋποθέσεις εκείνες να μπορέσουμε να μπούμε στην επόμενη ημέρα, η κεφαλαιοποίηση αυτού του brand θα είναι πάρα πολύ σημαντική και για την οικονομία μας και για τον τουρισμό μας. Αυτό λοιπόν σαν μια αισιόδοξη εισαγωγή.
Τώρα για να μπούμε λίγο στα πεζά και στα δυσάρεστα της όλης ιστορίας, να δώσω λίγο κάποια νούμερα για να θυμηθούμε όλοι τι σημαίνει τουρισμός στην σημερινή μας οικονομική πραγματικότητα. Το 2019 λοιπόν είχαμε περίπου 195 δισ. συνολικό ΑΕΠ. Από αυτά τα 195 δισ., περίπου τα 25 δισ. ήταν η άμεση συνεισφορά του τουρισμού, δηλαδή εισερχόμενες αφίξεις, η κρουαζιέρα, ο εσωτερικός τουρισμός, οι μεταφορές και οι τουριστικές επενδύσεις. Αυτό είναι δηλαδή το 13% του ΑΕΠ. Αν βάλουμε τους πολλαπλασιαστές που έχουμε από το ΙΟΒΕ και το ΚΕΠΕ, είναι από 2,2 έως 2,65 με τον μέσο όρο τους δηλαδή, φτάνουμε να μιλάμε για 30% συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ της χώρας. Οι οικονομολόγοι έχουν πολλά χρόνια τώρα επιχειρηματολογήσει ότι είναι πολύ κακό για μια χώρα να στηρίζεται τουλάχιστον κατά το 1/3 του ΑΕΠ της στον τουρισμό. Μπορεί να μη διαφωνήσω μαζί τους και πολλές φορές κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης είχα πει ότι χαίρομαι να αναπτύσσεται ο τουρισμός, δεν χαίρομαι να μη βλέπω το ΑΕΠ να μεγαλώνει ταυτόχρονα, που σημαίνει να συμπαρασύρονται και άλλοι κλάδοι. Όμως αυτή είναι μία πραγματικότητα που έχουμε σήμερα και με αυτή την πραγματικότητα πρέπει να πορευτούμε. Υπάρχουν περιοχές της χώρας μας ολόκληρες περιφέρειες, για παράδειγμα η Περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου, η μεγαλύτερη νησιωτική περιφέρεια της χώρας που το 97% του ΑΕΠ της είναι από τον τουρισμό. Και είναι η περιφέρεια που έχει το κατά κεφαλήν υψηλότερο ΑΕΠ στη χώρα μας. Τα Ιόνια Νησιά έχουν το 71% του ΑΕΠ τους από τον τουρισμό. Η Κρήτη έχει ένα ποσοστό που πλησιάζει το 50% από τον τουρισμό. Άρα λοιπόν βλέπουμε ότι μεγάλες περιοχές της χώρας μας εξαρτώνται κατά πολύ μεγάλο ποσοστό από τον τουρισμό. Δεν είναι όμως μόνο τα έσοδα, είναι και η απασχόληση. Το τρίτο τρίμηνο του χρόνου, αυτό που λέμε το Q3, Ιούλιο -Αύγουστο-Σεπτέμβριο, 700.000 περίπου άνθρωποι απασχολούνται στον τουρισμό που σημαίνει ότι περίπου το 17% του εργαζόμενου δυναμικού μας είναι σε αυτόν τον τομέα. ‘Αρα λοιπόν έχουμε μπροστά μας αυτή τη στιγμή ένα τεράστιο ζήτημα. Προλάβαμε να διανύσουμε 2 μήνες, Ιανουάριο και Φεβρουάριο. Οι δύο μήνες όμως αυτοί δυστυχώς, σύμφωνα και με τα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος, φέρνουν περίπου μισό δισ. από τουριστικά έσοδα. Άρα, λοιπόν αντιλαμβάνεστε ότι μέχρι τα 25 δισ. υπάρχει μία τεράστια απόσταση που πρέπει να διανυθεί.
Αυτό που έχει γίνει μέχρι σήμερα, είναι ότι έχει ολοκληρωθεί ένας κύκλος μέτρων. Θα έλεγα πλήρης κύκλος μέτρων που έχει εξασφαλίσει σε επιχειρήσεις και εργαζόμενους τη δυνατότητα να λειτουργήσουν σε ένα safemode. Να είναι δηλαδή σε μία κατάσταση αναμονής, προκειμένου να δούμε πού πάει η επόμενη μέρα και πότε θα είναι το χρονικό εκείνο σημείο που θα αρχίσουμε να σχεδιάζουμε την επανεκκίνηση.
Πλησιάζοντας τώρα προς την επανεκκίνηση θα υπάρξουν 2 μεγάλες προκλήσεις. Θα υπάρξει η πρόκληση της βιωσιμότητας και η πρόκληση της ανταγωνιστικότητας. Πριν φτάσω και πω 2 πράγματα για αυτές τις δύο προκλήσεις θα πω πόσο σημαντικό επίσης είναι να καθοριστούν τα πρωτόκολλα της επανεκκίνησης της οικονομίας. Η Ε.Ε. για μια ακόμα φορά απέτυχε στο να θέσει σωστά τα μέτρα των απαγορεύσεων. Η κάθε χώρα ενήργησε μόνη της. Κάποιες ενήργησαν γρήγορα και σωστά, η δική μας είναι μέσα σε αυτές, κάποιες άλλες καθυστέρησαν, κάποιες άλλες δεν έκαναν τίποτα.
Ελπίζω τουλάχιστον στο κομμάτι της επανεκκίνησης να υπάρξει μια πιο συντονισμένη προσπάθεια. Διότι αν ξεκινήσουν πάλι οι χώρες μόνες τους να αίρουν μέτρα, τότε αυτό θα προκαλέσει και πάρα πολύ μεγάλο πρόβλημα στον τρόπο που επανεκκινείται η οικονομία. Διότι νομίζω ότι όλοι πλέον έχουμε πειστεί ότι η οικονομία δεν θα επανεκκινήει από εκεί που σταμάτησε. Θα υπάρξουν συγκεκριμένες απαγορεύσεις. Δεν ξέρουμε σε ποιο σημείο θα διατηρηθεί αυτό το socialdistancingπου έχει δημιουργηθεί. Άλλες χώρες μιλάνε για πιστοποιητικά υγείας τα οποία θα πρέπει να εκδίδουν για να ταξιδεύει ο κόσμος. Υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που είναι πάνω στο τραπέζι της συζήτησης και είναι πάρα πολύ σημαντικό αυτά να ληφθούν μετά από συντονισμένες συζητήσεις και οι αποφάσεις να είναι συντονισμένες παρά να αρχίσει ο καθένας να κάνει αυτό που κρίνει σωστό.
Μπαίνοντας λοιπόν τώρα στο εύλογο ερώτημα, πότε θα είναι αυτή η επόμενη μέρα, αργά ή γρήγορα θα πρέπει να έρθει. Γιατί αργά ή γρήγορα θα μπει σε μια ζυγαριά το οικονομικό κόστος με το υγειονομικό κόστος και αυτό είναι μια σκληρή, ρεαλιστική πραγματικότητα. Στο κομμάτι, μιλώντας πάντα για τη βιωσιμότητα του τουρισμού, θα χρειαστεί πάρα πολύ μεγάλη ρευστότητα προκειμένου να επανεκκινήσουν οι επιχειρήσεις. Με πρόχειρους υπολογισμούς που έχουμε κάνει και αν υπολογίσουμε ότι τα άμεσα εισερχόμενα έσοδα είναι 18 δισ. όπως είπα στην αρχή, θα χρειαστεί σίγουρα ένα ποσό 1,5 με 2 δισ. για να μπορέσει να επανεκκινήσει η τουριστική βιομηχανία. Και από τη στιγμή που επανεκκινήσει, θα πρέπει να εξετάσουμε τα εργαλεία τα ανταγωνιστικά που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε. Είναι διάφορα, συντελεστές ΦΠΑ που πρέπει να μειωθούν, συντονισμένη προβολή που όπως είπα στην αρχή θα βοηθηθεί πάρα πολύ από την ισχυροποίηση του brand της χώρας και άλλα πολλά, τα οποία στο επόμενο διάστημα θα κληθούμε να συζητήσουμε με την κυβέρνηση και να πάρουμε τις αποφάσεις. Το σίγουρο είναι ότι όταν έρθει αυτή η επόμενη μέρα που θα είναι κάποια στιγμή μέσα στον Ιούνιο φαντάζομαι, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με μια ακόμη σκληρή πραγματικότητα: Οι πέντε σημαντικότερες αγορές της χώρας εισερχόμενου τουρισμού, είναι η Αγγλία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ιταλία και οι ΗΠΑ. Είναι οι χώρες δηλαδή οι οποίες αυτή τη στιγμή έχουν το μεγαλύτερο υγειονομικό πρόβλημα. Άρα λοιπόν θα πρέπει να θεωρούμε, τουλάχιστον για το 2020, ότι από αυτές τις 5 βασικές αγορές μας, ελάχιστα θα είναι αυτά τα οποία θα μπορούμε να προσδοκούμε. Άρα λοιπόν θα πρέπει να αυτοσχεδιάσουμε. Θα πρέπει να δούμε πού μπορεί να στραφεί ο τουρισμός και το κομμάτι του τουρισμού που θα λειτουργήσει φέτος. Γιατί να είστε βέβαιοι ότι μεγάλο κομμάτι των τουριστικών επιχειρήσεων των εποχικών δεν θα λειτουργήσουν φέτος και εκεί προκύπτει και ένα τεράστιο ζήτημα τι θα γίνει με όλους εκείνους τους εργαζόμενους οι οποίοι δεν θα μπορέσουν να έχουν απασχόληση φέτος. Πρέπει λοιπόν να αυτοσχεδιάσουμε, να δούμε ποιες είναι οι αγορές εκείνες οι οποίες δυνητικά τουλάχιστον στο 4ο τρίμηνο του έτους, μαζί με τον Σεπτέμβριο, θα μπορούσαν να μας ενισχύσουν. Αναφέρω ενδεικτικά, υπάρχουν χώρες οι οποίες έχουν κάνει καλή διαχείριση του υγειονομικού θέματος, όπως το Ισραήλ και η Κύπρος, Αλλά και τα Βαλκάνια, που προέρχεται μεγάλο μέρος του οδικού μας τουρισμού. Είναι λοιπόν αγορές αυτές οι οποίες θα μπορούσαμε να στραφούμε για να ανακτήσουμε μέρος των εσόδων τα οποία φαίνεται να χάνουμε φέτος. Όμως εν πολλοίς θα είναι μια πάρα πολύ δύσκολη χρονιά, μια πάρα πολύ κρίσιμη χρονιά. Γιατί αν θα έχουμε το βλέμμα μας στο 2021, όπου εκεί θα ήθελα να πω ότι έχω αισιοδοξία, θεωρώ ότι υπό την προϋπόθεση της λύσης του υγειονομικού ζητήματος, η επαναφορά του τουρισμού θα είναι σε V–ShapeU–Shape. Αλλά είναι πάρα πολύ κρίσιμο να δούμε πώς επιχειρήσεις και εργαζόμενοι θα μπορέσουν να φτάσουν στο 2021. Είναι λοιπόν τεράστιες οι προκλήσεις, όπως είπα και κλείνοντας αυτό τον πρώτο γύρο της τοποθέτησής μου, είμαι αισιόδοξος τουλάχιστον στο κομμάτι του πόσο καλά έχει πάει η διαχείριση της κρίσης μέχρι αυτή τη στιγμή. Είμαι αισιόδοξος ως προς το ότι λαμβάνονται γρήγορες και σωστές αποφάσεις. Θα χρειαστεί όμως πάρα πολύ δουλειά. Ο τουρισμός θα είναι τραυματισμένος. Δεν θα είναι εύκολη η επαναφορά. Θα χρειαστεί πάρα πολύ σκληρή δουλειά και δεν ξέρω αν θα τα καταφέρουμε και όλοι.
“Να ανακτήσουμε ότι φαίνεται να χάνεται αυτή τη στιγμή και να δούμε με αισιοδοξία τα επόμενα χρόνια”
Β’ Τοποθέτηση
Σαφέστατα, πρόκειται για το χειρότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο,. Θα πάω όμως λίγα χρόνια πίσω, το 2001 με την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, την οποία ακολούθησε ο δεύτερος πόλεμος στον Κόλπο το 2003, και θα θυμίσω τότε την ψυχολογία όλων μας, όχι εννοώ των Ελλήνων, όλου του κόσμου. Και το ερώτημα τότε που ετίθετο, ήταν αν θα ξαναμπούμε ποτέ σε αεροπλάνο και πόσο ασφαλές θα είναι να ξαναπετάξουμε. Η κρίση η τρομερή τότε που έπληξε το κομμάτι των μεταφορών εξελίχθηκε στη συνέχεια με τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και οδήγησε σε πάρα πολλές αλλαγές στον τομέα. Μεγάλες εταιρείες κολοσσοί χρεωκόπησαν και στην Αμερική και στην Ευρώπη. Άλλαξε τελείως ο χάρτης. Όμως όλη αυτή την αβεβαιότητα στη αρχή της δεκαετίας του 2000 ακολούθησε μια 15ετία η οποία ήταν η καλύτερη 15ετία στην ιστορία του τουρισμού παγκοσμίως.
Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι πραγματικά σήμερα αυτή η κρίση αλλάζει συνήθειες. Θα αλλάξει τα πράγματα την επόμενη μέρα. Πιστεύω ότι θα δούμε διαφορετικά πράγματα. Δεν νομίζω όμως ότι μεσοπρόθεσμα θα αλλάξει η διάθεση του κόσμου να ταξιδέψει. Είναι πάρα πολύ σημαντικό προφανώς την επόμενη μέρα να στηριχθεί το μεταφορικό μέσο του παγκόσμιου ταξιδιώτη, οι αεροπορικές εταιρίες. Είναι ένα τεράστιο ζήτημα και έχει ήδη τεθεί, στην Ευρώπη. Ήδη ο κολοσσός της Lufthansaέχει ζητήσει κρατική βοήθεια. Το ίδιο και η BritishAirways. Οι εταιρείες αυτές θα επιχειρηθεί και θα γίνει κάθε προσπάθεια από τα κράτη να μείνουν ζωντανές. Γιατί χωρίς το μέσο του αεροπλάνου δεν μπορεί να υπάρξει μετακίνηση. Δεν μπορεί να υπάρξει τουρισμός. Το ίδιο θα γίνει και με τους μεγάλους ΤourΟperators που η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει ένα τεράστιο consolidation. Και σε αυτόν τον κλάδο και τον τομέα έχουν δημιουργηθεί κολοσσοί, μεγαθήρια, που διακινούν τον κόσμο. Και όσο φτάνουμε στο δικό μας micro περιβάλλον της Ελλάδας, προφανώς εξαρτόμαστε κατά 90% από εισερχόμενο τουρισμό. Όμως την τελευταία 10ετία έχει βελτιωθεί λίγο και η αναλογία μεταξύ αεροπλάνου και οδικού τουρισμού. Δηλαδή από τα 33 εκατ. πλέον των επισκεπτών μας, γύρω στα 10-11 εκατ. έρχονται με αυτοκίνητο. Δεν το λέω αυτό για να υποτιμήσω την αξία της αερομεταφοράς. Το είπα στην αρχή και θεωρώ ότι είναι η κολώνα από την στήριξη της οποίας θα εξαρτηθεί και η επόμενη μέρα του τουρισμού. Πιστεύω όμως ότι θα γίνουν όλες οι κινήσεις που χρειάζεται προκειμένου το κομμάτι της μεταφοράς να στηριχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν γίνεται να γίνει αλλιώς. Και θεωρώ, γι’ αυτό και μίλησα προηγουμένως για V–Shape ότι ο τουρισμός είναι ψυχολογία. Η ψυχολογία του ανθρώπου όσο γρήγορα καταρρακώνεται, κάτι το οποίο έχει συμβεί και σήμερα, με την ίδια ευκολία θεωρώ ανακάμπτει. Και προφανώς δεν θα ανακάμψει συγκυριακά, ή επειδή θα αλλάξει κάτι από σήμερα-αύριο. Θα ανακάμψει όμως κάποια στιγμή. Και φάρμακο θα βρεθεί, και εμβόλιο θα ανακοινωθεί και τέλος πάντων θα γίνει μια συντονισμένη προσπάθεια η οποία θα αρχίσει σιγά-σιγά να πείθει τον καθένα από εμάς ότι πλέον είναι ασφαλές να ταξιδέψει.
Γι’ αυτό και είπα στην αρχή στην πρώτη μου τοποθέτηση, πόσο σημαντικό είναι το πρωτόκολλο και τα πρωτόκολλα που τα κράτη θα θέσουν όταν θελήσουν να επανεκκινήσουν τις οικονομίες και να επανεκκινήσουν και την τουριστική βιομηχανία. Άρα λοιπόν σαφέστατα αν με ρωτάγατε πότε πιστεύεις ότι θα ξαναδούμε στην Ελλάδα τα αποτελέσματα του τουρισμού του 2019, σε καμία περίπτωση δεν θα σας έλεγα το 2021. Θεωρώ ότι θα περάσουμε μία σίγουρα τριετία, 3 με 5 χρόνια, τα οποία θα είναι χρόνια ανάκτησης του ότι χάνουμε. Όμως, κανείς δεν μπορεί να πει ότι αν σε 2 χρόνια από σήμερα, το 2022, ο τουρισμός είναι ας πούμε στα 15 δισ. αυτό θα είναι μία ήττα ή μια μεγάλη χασούρα για τη χώρα. Γιατί θέλω να υπενθυμίσω σε όσους μας ακούν και σε όσους δεν το ξέρουν, ότι μόλις 10 χρόνια πριν, τα άμεσα έσοδα του τουρισμού ήταν στα 10 δισ. Άρα λοιπόν όταν μέσα σε 10 χρόνια είχαμε αύξηση 150% των εσόδων αυτών, δεν είναι μονόδρομος η ανάκτηση του 2019. Έχουμε μπροστά μας περιθώριο, προφανώς αφού συμβούν όλα όσα είπα στην αρχή, να ανακτήσουμε ότι φαίνεται να χάνεται αυτή τη στιγμή και ότι θα χαθεί το 2020 και να δούμε με αισιοδοξία τα επόμενα χρόνια.
